กรรมวิธีในการสร้างตัวหนังใหญ่ของไทย
การเตรียมหนัง
มีหนังสัตว์หลายชนิดที่สามารถนำมาฟอกแล้วแกะฉลุลายเป็นรูปตัวหนังได้ เช่น หนังโคหนังกระบือ หนังเสือ หนังหมี หนังแพะ แต่คนไทยนิยมใช้หนังวัวมากกว่าหนังชนิดอื่น ๆ หนังควายหนา ขูดและฉลุลายลำบาก หนังวัวมีความบางกว่า มีความโปร่งใส เช่น หนังแก้ว ถ้าเป็นหนังลูกวัวจะบางใสกว่า ในสมัยโบราณ เมื่อได้หนังวัวมาสด ๆ ก็นำมาหมักไว้กับน้ำปูนขาว แล้ว
เอาขึ้นมาตำในครกตำข้าวให้นิ่ม แล้วแช่ในน้ำแช่ด้วยลูกลำโพงที่มีดอกสีแดงและสีขาว ลูกลำโพงจะฟอกเอาความขื่นขม พิษที่มีอยู่ในแผ่นหนังออก หมักไว้จนเห็นว่าหนังได้ถูกฟอกออกหมดแล้ว คือประมาณ ๓-๕ วัน ก็อาจจะเอาขึ้นมาตำในครกอีก พอเห็นว่าหนังอ่อนนิ่มได้ที่ดีแล้วก็เอาหนังมาขึงให้ตึง ผึ่งแดดให้แห้ง พอหนังเริ่มแห้งสนิท ใช้กะลามะพร้าว มีด สิ่ว เปลือกหอย ขูดพังผืดและขนออกจนกระทั่งหนังทั่วแผ่นบางเท่า ๆ กัน มีความเรียบสะอาด ต่อจากนั้นก็เอาแผ่นหนังมาขึงให้ตึง ตากแดดให้แห่งสนิท แล้วจึงเริ่มกรรมวิธีการให้สีพื้นหนัง กรรมวิธีการฟอกหนังที่กล่าวมาแล้วเป็นกรรมวิธีที่เรียกว่า ฆ่าหนังให้ตาย คือ หนังจะเรียบ ไม่หงิกงอ เหี่ยวย่น หนังจะคงอยู่ในสภาพเรียบแบนเป็นระยะเวลานับร้อย ๆ ปี
ในบางแห่งไม่มีการหมักหนังก่อน เมื่อได้หนังสด ๆ มาก็คลุกกับขี้เถ้าแล้วนำมาขึงในกรอบไม้โดยใช้ตะปูตอกยึดให้ตึงตลอดทั้งผืน ใช้มีดชำแหละพังผืดที่ติดมากับหนังออกให้หมด แล้วนำไปตากแดดจนแห้ง จึงถอดจากกรอบ ใช้มีดขูดตกแต่งหนังทั้งสองด้านโดยขูดเอาขน พังผืด และไขมันออก แล้วนำไปฟอก
การฟอกหนังในปัจจุบัน
ในบางท้องถิ่นใช้ลูกมะเฟือง ข่า ใบสมอ อาจนำหนังสด ๆ มาตำกับใบสมอและข่าผสมกับน้ำ หมักกับหนังจนขนหนังหลุด จากนั้นนำหนังไปล้างให้สะอาด แล้วนำไปขึงกับกรอบไม้ตากลมจนแห้ง บางช่างอาจยังไม่นำไปตากแดดเลย แต่จะแช่น้ำข่ากับใบสมอไว้ประมาณ ๑ วัน นำหนังไปล้างจนสะอาดแล้วขึงตากลม การทำในลักษณะนี้นาน ๆ ไปหนังจะย่น เป็นฝ้าขาวที่ผืนหนัง ช่างบางคนฟอกหนังด้วนสับปะรด ใช้สับปะรด ๓ กิโลกรัมต่อน้ำหนักหนัง ๑ กิโลกรัม เติมน้ำพอประมาณ นำหนังมาหมักไว้ประมาณ ๒-๕ วัน หนังบางจะใช้เวลาหมักน้อยกว่าหนังหนา เมื่อหมักได้ที่แล้วจะเกิดลักษณะเป็นวุ้นไขมันที่ผืนหนัง นำหนังมาวางบนแผ่นไม้ ใช้ช้อนหรือมีดที่ไม่คมขูดเอาวุ้นไขมันและขนออกทั้งสองด้าน ล้างน้ำให้สะอาด แล้วนำไปขึงตากลมไว้
ปัจจุบัน การฟอกหนังนิยมใช้น้ำสายชู เพราะสะดวก ใช้เวลาน้อย โดยใช้น้ำส้มสายชู ๑ ลิตร ผสมน้ำ ๒๐ ลิตร นำผืนหนังที่ขูดตกแต่งเอาขนกับไขมันออกแล้วมาแช่น้ำแล้วนำไปหมักในอ่างหรือโอ่งที่ผสมน้ำส้มสายชู แช่ทิ้งไว้ประมาณ ๓ ชั่วโมง นำหนังไปล้าง แล้วตากลมไว้จนแห้ง
การเขียนลายบนตัวหนัง
การเขียนลายลงบนผืนหนัง สมัยโบราณเอาเขม่าก้นหม้อ หรือกาบมะพร้าวเผา ละลายกับน้ำข้าว เช็ดทาผืนหนังให้ทั่วทั้งสองด้าน ใช้ใบฟักข้าวเช็ดขัดจนหนังลื่นเป็นมัน แล้ใช้ดินสอพองเขียนลวดลายตามต้องการ ในปัจจุบัน การเขียนลายไม่ต้องทาหนังสีดำ ใช้ดินสอหรือปากกาเขียนลายได้เลย ถ้าช่างเขียนลายฝีมือไม่เที่ยงพอ มีการเขียนลายผิด ลบออกยาก จะใช้เหล็กแหลม “เหล็กจาร” เขียนลาย เพราะรอยเหล็กแหลมที่เขียนลงบนผืนหนังสามารถลบออกได้ง่าย เพียงแต่ใช้น้ำเช็ดรอยที่เขียนก็ลบออกทันที
การลอกลาย ใช้วิธีการลอกลายเส้นจากหนังสือเก่าหรือลวดลายจากฝาผนัง โดยใช้กระดาษไขวางทับลวดลายและเส้น แล้วนำมาถ่ายเป็นพิมพ์เขียวติดบนผืนหนัง แล้วจึงแกะฉลุลายตามเส้นนั้น ๆ
การลอกลายแบบใช้สีสเปรย์ โดยไม่ต้องเขียนลาย โดยการนำหนังเก่าที่แกะแล้วมาเป็นแม่แบบ นำมาวางทาบทับบนผืนหนังใหม่ แล้วใช้สีสเปรย์พ่น เมื่อเอาแบบออกลวดลายจะติดอยู่บนผืนหนัง การลอกลายวิธีนี้จะใช้กับช่างที่ไม่มีความชำนาญในการเขียนลาย และสะดวกสำหรับการฝึกสอนเด็กรุ่นใหม่ในการแกะฉลุลาย
ตัวหนังจะมีรูปร่างสวยงาม มีความวิจิตรมากน้อยเพียงใด ก็ขึ้นอยู่กับการเขียนลายนี้เองช่างบางคนชำนาญทั้งการเขียนและการแกะสลัก
การแกะสลักลวดลาย
เมื่อเขียนลวดลายลงบนผืนหนังดังกล่าวแล้วข้างต้น ส่วนที่เป็นลวดลายและเส้นต่าง ๆ ช่างแกะฉลุจะใช้มุกหรือปัจจะบันเรียกว่า ตาไก่ ตอก และใช้มีดแกะสลักในส่วนที่ต้องการให้ลอยตัว ถ้าลวดลายกลม ๆ ช่างจะใช้มุกตอกตามลวดลาย ส่วนลายในส่วนที่ใหญ่ ลักษณะเป็นเหลี่ยม ๆ จะใช้มีดแกะ มุกมีหลายขนาดเรียกว่า มุกใหญ่ มุกกลาง มุกยอด ดังในบทไหว้ครูกล่าวไว้ว่า “มุกกัดและเคียงเรียงราย” การแกะในบางมุม ช่องไฟของลวดลายใช้สิ่วขนาดต่าง ๆ การแกะสลักเป็นรูปโปร่งตาที่ต้องการพอที่แสงไฟจะส่องเห็นเป็นรูปทรงงดงาม ในส่วนที่เป็นลายโปร่งจะเป็นสีขาว
การลงสีบนตัวหนัง
เมื่อแกะสลักหนังตัวนาง (คือเพศหญิง) ถ้าจะให้เป็นสีขาวที่ใบหน้า ลำตัว ก็สลักเอาพื้นตัวออก เอาพื้นหน้าออก เรียกว่า “นางหน้าแขวะ” ถ้าจะให้มีสีขาวในบางส่วน คือขาวจาง ๆ เมื่อส่องกับแสงไฟ ช่างจะขูดสีดำออกและทำให้หนงส่วนนั้นบางลงไปอีก หรือต้องการให้บริเวณไหนมีสีขาวโดยทั่วไป แต่ไม่ถึงกับสลักส่วนนั้นออกไปเลย ช่างจะใช้มุกสลักให้ละเอียดมากเรียกว่า “เอามุกเดิน” ที่กล่าวมาแล้วจะเป็นลักษณะของหนังกลางคืน
ถ้าเป็นหนังที่เล่นได้ทั้งตอนกลางวันและกลางคืน สีที่ปรากฏมีหลายสี เช่น สีขาว สีดำ สีเขียว สีเหลือง สีแดง ซึ่งแต่ละสีเริ่มจากการลงสีดำไว้ก่อน ขูดให้บางทั้งสองหน้าจนเป็นสีขาว แล้วค่อยลงสีตามต้องการ
สีเขียว ใช้จุนสีผสมกับน้ำมะนาวทา
สีแดง ใช้น้ำฝางผสมกับสารส้มทา
สีเหลือง ใช้น้ำฝางทาแล้วเอาน้ำมะนาวถู
หนังใหญ่บางตัวมีแผ่นทองเปลวติดอยู่ แสดงว่าผ่านการบูชาครูหรือการเข้าพิธีมาแล้ว หรือผ่านการแสดงมาแล้วหลายครั้ง ซึ่งเท่ากับเพิ่มความขลังความศรัทธาให้กับผู้ที่ได้ชม แต่ตัวหนังพระลักษมณ์จะต้องปิดทองที่หน้า ต้องลงด้วยสีเหลืองซึ่งจะทำให้ตัวหนังดูเด่นและสง่างามสมภาคภูมิ