เครื่องประกอบในการแสดงหนังใหญ่
การแสดงหนังใหญ่ประกอบด้วยสิ่งต่าง ๆ ดังนี้
- สถานที่ (โรงหนัง จอหนัง แสง)
- ตัวหนัง
- เครื่องดนตรีประกอบ
- คนพากย์และเจรจา (ตัวตลก)
- คนเชิดหนังและวิธีการเชิด
- เรื่องที่ใช้ในการแสดง
- วิธีการแสดง
สถานที่
โรงหนัง
การแสดงหนังใหญ่ควรหาสถานที่กลางแจ้งที่มีความกว้างยาวเพียงพอ อย่างน้อยประมาณ ๒๐๐ ตารางวา โรงหนังใหญ่ไม่ต้องปลูกร้านยกพื้นเหมือนการแสดงอย่างอื่น ๆ สามารถแสดงกับพื้นดิน พื้นปูน หอประชุม เวที ห้องโถง แล้วแต่โอกาส เพราะเวลาเล่นใช้คนยืนเชิดหน้าจอและหลังจอ ตัวหนังจะอยู่สูงกว่าระดับพื้นของสถานที่ที่ใช้แสดงประมาณ ๒.๕๐ เมตร ผู้ชมจึงแลเห็นตัวหนังอย่างทั่วถึงกัน
จอหนัง
โดยปกติมีขนาดยาวประมาณ ๑๖ เมตร สูงประมาณ ๖ เมตร ใช้ผ้าสีขาวมาทำจอ ผ้าที่ทำจอแบ่งออกเป็น ๓ ส่วนตามความยาวของจอ คือ ส่วนกลางใช้ผ้าสีขาวบางยาวประมาณ ๘ เมตร ที่เหลือด้านซ้ายขวาใช้ผ้าขาวธรรมดายาวข้างละ ๔ เมตร ใช้ผ้าสีแดงเย็บทาบริมขอบจอทั้งสี่ด้าน บางทีใช้ผ้าสีน้ำเงินทาบต่อเพิ่มจากขอบสีแดงออกไปอีกชั้นหนึ่งทั้งสี่ด้าน มองดูจากระยะไกล ๆ จะเห็นว่า ตรงกลางมีผ้าสีขาวโปร่ง รอบ ๆ มีสีแดง หรือบางทีมีสีน้ำเงินรอบนอกอีกชั้นหนึ่งการตั้งจอหรือยกจอ ในสมัยโบราณ หนังใหญ่ต้องปักเสาสูง ๔ ต้นด้วยการใช้ไม้ไผ่ลำใหญ่ ๆ มาปักเรียงให้ห่างกัน เสาต้นหัวกับต้นท้ายต้องให้พอดีกับจอหนังใหญ่ เสาต้นที่ ๑ และเสาต้นที่ ๒ ควรห่างกันประมาณ ๓ เมตร เสาต้นที่ ๓ จะห่างจากเสาต้นที่ ๒ ประมาณ ๑๐ เมตร เสาต้นที่ ๓ จะห่างจากเสาต้นที่ ๔ ประมาณ ๓ เมตร พอดีสุดจอหนังใหญ่ ก่อนยกเสาขึ้น ที่หัวเสาทุกต้นต้องผูกรอกติดไว้ แล้วร้อยเชือกลงมาให้ปลายเชือกทั้งสองข้างจรดพื้นดิน เอาลำไม้ไผ่เล็ก ๆ มาผูกติดกันให้ยาวเท่ากับจอหนัง แล้วผูกติดกับริมจอด้านบนที่ยาว ๑๖ เมตร ที่ริมจอทุกด้านมีเชือกยาวประมาณ ๑ คืบ ผูกริมจอกับไม้ไผ่เป็นระยะ ๆ เรียกเชือกผูกนี้ว่า “หนวดพราหมณ์” ผูกจนตลอดความยาว แล้วเอาปลายของเชือกเส้นที่ร้อยลูกรอกไว้มาผูกกับไม้ไผ่ที่เรียกว่า “คร่าวบน” ให้ได้ระยะเสาชัก ผูกเชือกอย่างนี้กับรอกทุกตัวที่อยู่กับเสา ชักจอให้ตั้งขึ้น ให้สูงกว่าพื้นดินประมาณ ๑ เมตร เอาปลายเชือกมาผูกไว้ที่โคนเสา การขึงจอดังที่ได้กล่าวมาแล้วคล้องจองกับบทพากย์ที่ว่า
“ตัดไม้มาสี่ลำ ปักขึ้นทำเป็นจอ
สีแดงทำมุมยอ กลางก็ดาดด้วยผ้าขาว”
ส่วนล่างของจอที่อยู่ติดกับพื้นดินเอาผ้าผูกติดกับคร่าวอันล่าง ใช้ผ้าที่ทำเป็นหนวดหราหมณ์ผูก ใช้ผ้าลายหรือผ้าดอกสี่ต่าง ๆ แขวนใต้จอ ห้อยสูงมาจนจรดพื้นดินเพื่อความสวยงาม และเพื่อมิให้คนดูแลเห็นสิ่งที่ไม่น่าดูในโรง ด้านบนของจอมีระบายเป็นลาย ปิดด้วยกระดาษทองบ้าง ปักไหมทองอย่างจีนบ้าง มีดิ้นทองดิ้นเงินยาวหรือลูกลุ่ยห้อยยาวตลอดจอส่วนบน ปลายของเสาทั้งสี่มีของประดับตกแต่ง เช่น ธงแดงบ้าง ปัจจุบันใช้ธงชาติและขนนกยูงเพื่อความสวยงามบางคณะก็อาจจะมีธงที่ประกอบด้วยพระพุทธคณะ แต่วัตถุประสงค์ก็คือให้เกิดความสวยงาม มีสง่าน่าดูน่าชม และเรียกคนดู ด้านข้างและด้านหลังของจอใช้เสื่อใบสาคู คำแพน เสื่อรวกอย่างหนึ่งอย่างใดก็ได้ที่มีความสูงใกล้เคียงกัน กั้นเป็นวง หรือทำเป็นคอกล้อมครึ่งวงกลมใหญ่ ปลายลำแพนทั้งสองข้างยื่นมาเกือบถึงเสาต้นหัวและต้นท้ายของจอ เว้นช่องให้คนเชิดหนังเดินเข้าและเดินออกพร้อมทั้งตัวหนังที่ถืออยู่ เพราะต้องมีการเชิดทั้งด้านนอกและด้านใน ภายในวงลำแพนใช้เป็นที่พักของผู้แสดง เก็บตัวหนัง และร้านเพลิง (คือแสง)
ในปัจจุบัน ไม่นิยมใช้ไม้ไผ่มาทำเป็นจอหนัง นิยมใช้เหล็กแป๊บน้ำแทน เพราะสะดวกในการขนย้าย ในการแสดงในห้องประชุม พื้นสนาม หรือลานกว้างที่เป็นปูนซิเมนต์ จำเป็นต้องทำขาตั้งแบบกระดานดำ หรือชักรอกแต่คร่าวแบแขวนไว้กับเหล็กขอผ้าม่านของหอประชุม บางครั้งทำเป็นท่ออะลูมิเนียมที่สามารถถอดต่อกันได้ สะดวกในการขนย้ายและเบาแรงในการตั้งจอ
แสงสว่างที่ใช้แสดงให้แสงเงา
ในสมัยโบราณ การให้แสงเงาจะให้ทางด้านหลังตอนกลางของจอ ห่างจากจอพอสมควรปักเสาโน้มเอนรั้งกับเสาจอ ๒ ต้นส่วนบน ขึงผ้าหรือลำแพนให้สูงพอสมควรเพื่อช่วยกันแสงไฟไม่ให้กระจายออกไป คงให้แสงไฟจับอยู่ที่หลังจอหนัง ที่กั้นนนี้เรียกว่า “บังเพลิง” ตรงกลางระหว่างบังเพลิงกับจอหนังปลูกร้านเล็ก ๆ ๒ ร้าน สูงจากพื้นดินประมาณ ๑ เมตร ห่างกันพอสมควร บนพื้นร้านปูด้วยดิน ทราย สังกะสีสำหรับวางกอกไต้หรือกะลามะพร้าวจุดให้ลุกเป็นแสงสว่าง เรียกว่า “ร้านเพลิง” พอใกล้เวลาแสดง นายไต้จะเร่งไฟให้สว่างขึ้น ร้านเพลิงนี้สมัยหลัง ๆ ใช้ตะเกียงเจ้าพายุ ไฟฟ้าจากหลอดไฟ หลอดนีออน สปอตไลท์ เพื่อความสะดวกสบายเป็นหลัก การใช้ไต้หรือกะลามะพร้าวจุดให้แสงไฟลุกเป็นธรรมชาติและให้บรรยากาศมากกว่าดวงไฟ เพราะเปลวไฟธรรมชาติลุกเคลื่อนไหว ทำให้ภาพตัวหนังสวยงาม ดูมีชีวิตจิตใจ เกี่ยวกับการให้แสงสว่างแสดงหนังใหญ่ในสมัยโบราณ มีกล่าวไว้ในบทพากย์ไหว้ครูว่า
“เร่งเร็วเถิดนายไต้ เอาเพลิงใส่แต่หนหลัง
ส่องแสงอย่าให้บัง จะเล่นให้ท่านทั้งหลายดู”
ที่พักของคนเชิดหนังอยู่ด้านหลังของจอและบริเวณใกล้เคียงกัน ต้องมีที่จัดตัวหนังใหญ่เรียงลำดับไว้เพื่อใช้ในการแสดงคืนนั้น ๆ