ธรรมเนียมนิยมในการเล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์
ธรรมนิยมของการเล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์น่าสนใจไม่แพ้เพลงพื้นบ้านอื่น ๆ เพราะสิ่งเหล่านี้เป็นเสมือน
ภาพสะท้อนความเป็นพื้นบ้านในแง่มุมต่าง ๆ ที่เรายังไม่เคยสัมผัสหรือสัมผัสแล้วแต่ยังไม่ถึงแก่นแท้ของมัน
ธรรมเนียมนิยมของการเล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์แยกกันกล่าวให้ชัดเจนเป็น ๕ ประการดังนี้คือ
- วันเล่น เพลงเรือแหลมโพธิ์จะเล่นจริง ๆ ก็เฉพาะในวันแรม ๑ ค่ำ เดือน ๑๑อันเป็นวันชักพระ
เพียงวันเดียวเท่านั้น หมดวันก็สิ้นสุดการเล่นกันในรอบปี ส่วนก่อนหน้าวันชักพระจะมีซ้อมเล่นกันทั่วไป
ตั้งแต่วันเดือน ๑๑ เริ่มแล้ว และค่อย ๆ มากขึ้น ๆ จนกระทั่งมากที่สุดในวันขึ้น ๑๕ ค่ำ อันเป็นวันออกพรรษา
ดังคำบอกเล่า ของนายเฮด แก้วกุลนิลที่ว่า “.....ยิ่งคืน ๑๕ ค่ำ คนเหมือนใบไม้” ดังกล่าวแล้ว
- สถานที่เล่น การเล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์นั้นมีจุดที่นัดพบกันจุดสำคัญคือแหลมโพธิ์อันเป็นจุดหมายปลายทาง
ที่เรือพระทุกลำมาหยุดพักเพื่อถวายภัตตาหารเพลแด่พระภิกษุสงฆ์ที่มากับเรือพระแล้วประกอบพิธีกรรมทางศาสนา ที่แหลมโพธิ์จึงเป็นสถานที่ที่เพลงเรือทุกลำและจากทุกแห่งในวันนั้นจะต้องขึ้นไปพบกันร้องเล่นเพลงเรือจนกระทั่ง
เสร็จพิธีพระ อัญเชิญเสด็จพระกลับวัดเรือพระบางวัดอาจไม่กลับวัดเลยทีเดียวก็จะพากันไปต่อที่หาดหอยซึ่งตั้งอย
ู่บนฝั่งปากครองอู่ตะเภาทางทิศตะวันตกของแหลมโพธิ์ไม่ไกลมากนัก ที่หาดหอยจึงเป็นสถานที่เล่นเพลงเรือ
อีกแห่งหนึ่งที่รองลงไปจากที่แหลมโพธิ์ ที่ว่ารองลงไปก็เพราะว่าหาดหอยไม่ใช่สถานที่เรือพระจะต้องนัดกัน
ไปพบกันทุกำลำเหมือนอย่างที่แหลมโพธิ์นั่นเอง แต่กล่าวกันว่านอกจากที่แหลมโพธิ์แล้ว ที่หาดหอยนี่แหละ
เล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์สนุกนัก
- วิธีเล่น ธรรมเนียมนิยมที่เกี่ยวกับวิธีเล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์นี้มีหลายประการด้วยกันคือ
- เพลงเรือแหลมโพธิ์ไม่เป็นเพลงปฏิพากย์ ไม่มีการเล่นโต้ตอบกันระหว่างคณะ นายดำ มณีภาค อายุ ๙๐ ปี
(พ.ศ. ๒๕๒๗) อดีตแม่เพลงคนหนึ่งเล่าถึงเรื่องการเล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์ให้ฟังสรุปได้ว่า
“การเล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์ไม่เจาะจงถึงใครคนหนึ่งคนใดโดยเฉพาะว่ากราดไปทั่ว ๆ จึงไม่มีการ
โต้ตอบลักษณะปากต่อปาก คำต่อคำ อย่างเรือพระลำหนึ่งมีเรือยาวชักลากไป ๔-๕ ลำ เรือทั้ง ๔-๕ ลำ
ต่างก็ว่าเพลงของตัวเองไป เพลงลำใครก็นั้นแต่ก็สนุก เมื่อพบลำอื่นก็จะว่าแข่งเสียงกัน ไม่โต้กัน”
- เพลงเรือแหลมโพธิ์ที่เล่นในเรือ ซึ่งก็เป็นเรือยาวชักเรือพระนั่นเอง เรือยาวลำใหญ่ ๆ จุผีพายได้ถึง ๒๕ คน แต่ที่ไม่เป็นเรือยาวซึ่งมีผีพายแค่ ๔-๕ คนก็มี การเล่นในเรือนี้เริ่มต้นตั้งแต่เริ่มชักลากเรือรพระออกจากหน้าวัด
จนถึงแหลมโพธิ์ เรือพระวัดใดอยู่ใกล้แหลมโพธิ์ก็มีเวลาอยู่ในเรือน้อยกว่าเรือพระที่วัดอยู่ไกล แล้วจะมีอยู่ช่วงหนึ่งที่การเล่นเพลงจะขึ้นไปเล่นบนบกด้วย นั่นคือเมื่อชักพระมาถึงแหลมโพธิ์แล้ว ช่วงเวลาที่จะเสร็จถวายภัตตาหารเพลพระและพิธีทางศาสนา เป็นช่วงที่เพลงเรือทุกคณะจะขึ้นมาเล่นสนุกกับบนแหลมโพธิ์ เป็นช่วงการเล่นเพลงที่สนุกไปอีกแบบหนึ่งไม่แพ้การเล่นในเรือ
- ไม่มีเครื่องดนตรีใด ๆ ประกอบการเล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์ ไม่มีฉิ่ง กรับหรือเครื่องให้จังหวะ
ไม่มีแม้แต่เสียงปรบมือ มีก็แต่เสียงพายที่จ้ำลงในน้ำพร้อม ๆ กันเท่านั้นเพลงที่เล่าถึงประวัติ เพลงชมความงาม
การพายก็มักจะพายจังหวะช้า ๆ เพลงเสียดสีสังคม เพลงสะท้องสภาพสังคม เพลงสนุกตลกขบขัน
ก็จะลงจังหวะพายเร็ว ๆ ทำให้เกิดความสนุกสนานคึกคัก
- การเริ่มเล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์ก็ไม่ต้องไหว้ครู จะเริ่มต้นเพลงตรงไหนอย่างไรก็ได้ ในจำนวน ๕๕ เพลง
ที่เก็บได้ขณะนี้ พบเพียงเพลงเดียวที่ขึ้นต้นเหมือนกับการไหว้ครู คือเพลง “ชักพระเกี้ยวสาว” ของนายไข่ สุขสวัสดิ์
อายุ ๖๖ ปี (พ.ศ. ๒๕๒๘) เป็นผู้แต่งและเป็นแม่เพลงเอง ดังเนื้อร้องที่ว่า
มือข้าทั้งสองยกประคองขึ้นตั้ง
ยกขึ้นเหนือเศียรรั้งตั้งความวันทา
ไหว้พระพุทธพระธรรมได้จำกายา
ทุกค่ำเวลาวันทาชุลี
คนนั่งหน้าคือนางสังข์ ไชยพูล คนขวามือคือนายเอื้อน ชนะกูล
นักแต่งเพลงและแม่เพลงเรือแหลมโพธิ์ชื่อดัง จากบ้านหนองม่วง
ที่มา : สนิท บุญฤทธิ์. 2532,10
ในการเริ่มต้นเล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์ มีธรรมเนียมนิยมอย่างหนึ่งคือ การขึ้นต้นกลอนแรกของเพลงต้องขึ้นต้นด้วยคำว่า
“ขึ้นข้อ....” ในความว่า “ขึ้นข้อต่อกล่าว” ซึ่งพบมากที่สุด เช่น
ขึ้นข้อต่อกล่าวเรื่องราวลากพระ (เพลงกล่อมเรือลากพระ)
ขึ้นข้อต่อกล่าวเรื่องสาวสมัย (เพลงสาวสมัย)
ขึ้นข้อต่อกล่าวเรื่องเท้าแก้แลน (เพลงเท้าแก้แลน)
ฯลฯ ฯลฯ
คำขึ้นต้นด้วย “ขึ้นข้อ....” อย่างอื่นก็ยังมีอีก เช่น “ขึ้นข้ออธิบาย” และ “ขึ้นข้อต่อไป” เป็นต้น และมีบ้างที่ขึ้นต้นด้วยถ้อยความอื่นที่มีความหมายทำนอง “ขึ้นข้อ....” คือคำว่า “ยกข้อ....” ซึ่งก็ได้แก่
ยกข้อต่อกล่าวไอ้สาวขายหม้อ (เพลงสาวขายหม้อ)
ยกข้อขึ้นข้อถึงหมอเมืองนอก (เพลงฉีดยา)
ยกข้อต่อกลอนเป็นสุนทรเพลงยาว (เพลงชมสาว)
ยกข้อตั้งข้อขอนาระพัน (เพลงพันทอง)
ฯลฯ ฯลฯ
อย่างไรก็ตาม การขึ้นต้นวรรคแรกด้วยคำดังกล่าวมาแล้วก็ไม่ใช่เป็นเรื่องแคร่งครัดเป็นแต่เพียงเป็นสิ่งที่
พึงสังเกตไว้เท่านั้น เพลงส่วนใหญ่ที่ขึ้นต้นด้วยความอย่างอื่นตามใจผู้แต่งเพลงมีเป็นอันมาก
และอีกประการหนึ่ง ในการศึกษาเพลงเรือแหลมโพธิ์ จากแม่เพลงหมู่ที่ ๓ ตำบลแม่ทอม พบว่าเพลง
ของนายไข่ สุขสวัสดิ์ แม่เพลงต้องตั้ง “อีโหย้” ๓ ครั้ง คือ “โห่ ๓ ลา” ก่อนที่จะเริ่มต้นเพลง ซึ่งลูกคู่จะรับว่า
ฮิ้ว ดังนี้
“อีโหย้........................” (ลูกคู่รับ) “ฮิ้ว”
“อีโหย้........................” (ลูกคู่รับ) “ฮิ้ว”
“อีโหย้.........................” (ลูกคู่รับ) “ฮิ้ว”
ในขณะที่เพลงของนายบุญสุข ช่วยชูสกุล และแม่เพลงจากหมู่ที่ ๓ บ้านแหลมโพธิ์ ตำบลคูเต่า
นายเชือน แก้วประกอบ และนายพัน โสภิกุล ใช้ “อีโหย้” ต่อเมื่อจบเพลงเท่านั้น ดังนั้นเพลงกล่อมสาวของ
นายบุญสุข ช่วยชูสกุล ที่จบลงว่า
“อีโหย้..........................” (ลูกคู่รับ) “ฮิ้ว” ( ๓ ครั้ง )
อย่างไรก็ตาม เรื่องการตั้ง “อีโหย้” ไม่ว่าตอนเริ่มเพลเรือจบเพลงก็ไม่ใช่เรื่องเคร่งครัดเช่นเดียวกัน
- ในการเล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์บางเพลง โดยเฉพาะเพลงทำนองเสียดสีและตลกขบขัน ในคณะมักจะแต่งชุดทำนองแฟนซีหรือชุดตลกขบขันประกอบการเล่นเพลงด้วยการแต่งทำนองแฟนซี
หรือชุดตลกขบขันประกอบการเล่นเพลงนี้ บางทีแม่เพลงแต่งเสียเองบางทีลูกคู่คนหนึ่งคนใดแต่ง ก็มีเหมือนกันที่เอาคนอื่นที่ไม่ใช่ทั้งแม่เพลงและลูกคู่เข้ามาแต่งประกอบ และบางทีก็เอาสัตว์ มาเข้าฉากประกอบเพลงดูเป็นการทรมานสัตว์ไปก็มี การเล่นสนุกสนานแบบนี้จะมีเล่นกันบนแหลมโพธิ์
ในวันชักพระเท่านั้น เกี่ยวกับเรื่องนี้ นายสังข์ ไชยพูล ได้เล่าให้ฟังประกอบเพลง “เท้าเก้าแลน” ว่า
“เมื่อก่อน ถ้าอีก ๒-๓ วันจะถึงวันชักพระเกิดผมหาแลนเป็น ๆ ได้สักตัวก็จะผูกไว้ เอาไปด้วยในวันชักพระ เที่ยวเดินจูงแลนว่าเพลงกันเป็นที่สนุก”
นายวร ชูสกุล ก็เป็นอีกผู้หนึ่งที่ได้เล่าถึงเรื่องการแต่งชุดตลกประกอลการเล่นเพลง “ฉีดยา” ซึ่งนอกจากเป็นเพลงตลกขบขันแล้วยังสะท้อนภาพสังคมให้เห็นเป็นอย่างดีด้วยว่า “ปีนั้นผมแต่งเป็นหมอ ถือเข็มฉีดยาอันโตทำด้วยกระบอกไม้ไผ่ เดินตามหลังลูกคู่ที่เข็นรถเข็นซึ่งมีคนซึ่งสมมติว่าเป็นคนป่วยนอนอยู่ วันนั้นที่แหลมโพธิ์คนเขาดูผมกันทั้งนั้น”๙ และนายวร ชูสกุลนี่เอง ที่แหลมโพธิ์ เมื่อวันชักพระปี พ.ศ. ๒๕๒๗
ได้แต่งเพลง “พรหมสามหน้า” เป็นแม่เพลงเอง แต่งชุดตลกประกอบ โดยเอาลูกคู่ ๓ คนนั่งขัดสมาธิหันหลังเข้าหากันสมมติแทนก้อนเส้าซึ่งเป็นปริศนาของเพลง “พรหมสามหน้า”
(ซึ่งปกติพรหมนั้นต้องมีสี่หน้า) มีลูกคู่คนอื่น ๆ เป็นผู้ช่วยแบกกระทะกับไกชำแหละแล้วถอนขนเรียบร้อย ๑ ตัว
ใช้ประกอบการแสดง คราวนั้นคณะนายวรไม่ได้เดินว่าเพลง แต่จะมีการเคลื่อนย้ายไปว่าเพลงเป็นจุด ๆ
ตั้งแต่ ๑๐.๐๐ น. จนกระทั่ง ๑๕.๐๐ น. เรียกความสนใจจากผู้ที่มาเที่ยวแหลมโพธิ์เป็นอันมาก
เพลงเรือแหลมโพธิ์ที่เนื้อเพลงเสียดสีสังคมมักจะมีการแต่งแฟนซีแสดงประกอบ (พ.ศ. ๒๕๓๑)
ที่มา : สนิท บุญฤทธิ์. 2532,21
แฟนซีประกอบเพลง “ลูบปลวก” ซึ่งมีเนื้อหา
เสียดสีสังคมปัจจุบันที่ลุ่มหลงการเล่นหวยใต้ดิน (พ.ศ. ๒๕๓๑)
ที่มา : สนิท บุญฤทธิ์. 2532,21
การแต่งเพลง นิยมกันว่าต้องแต่งเล่นกันปีต่อปี แต่งเล่นแล้วก็แล้วกันไปปีใหม่ก็แต่งใหม่ เนื่องจากนักแต่งเพลงหรือแม่เพลงเป็นผู้ที่มีพรสวรรค์ในทางกลอนอยู่แล้วเห็นอะไรก็สามารถว่าออกมาเป็นกลอนคล้องจองกันได้หมด ข้อมูลที่จะเอามาแต่งก็จะเปลี่ยนไปหรือมาใหม่ทุกปี ไม่ว่าจะเป็นความงามของเรือพระ ความน่ารักน่าชังของหญิงสาว หรือเหตุการณ์ความเป็นไปในสังคมเหล่านี้ล้วนทำให้ไม่จำเป็นต้องเอาของเก่ามาเล่นใหม่อีกเพระเพลงใหม่ย่อมจะทันเหตุการณ์กว่า เรียกร้องความสนใจได้มากกว่า แต่อย่างไรก็ตามเหตุผลสำคัญของการเปลี่ยนเพลงเล่นใหม่ในทุกปีนั้นอยู่ที่ความยึดถือกันมาที่ว่า “คนที่เอาเพลงเก่ามาเล่นนั้นเป็นคนไร้ความสามารถ ด้วยปัญญา”๑๐ ซึ่งนักแต่งเพลงและแม่เพลงจะยอมไม่ได้อย่างเด็ดขาด
แต่จะด้วยเหตุผลใดก็ตาม การเปลี่ยนเพลงใหม่ทุกปีเป็นสิ่งที่ดี เพราะทำให้เกิดเพลงใหม่เพิ่มจำนวนมากขึ้นตามกาลเวลา และจะดียิ่งขึ้น ถ้าเพลงเหล่านั้นได้ถูกเก็บรักษาไว้ไม่สูญหายไปตามกาลเวลาดังที่เป็นอยู่ด้วย
- เนื้อหาของเพลง อาจกล่าวได้ว่า เพลงเรือแหลมโพธิ์เป็นเพลงที่มีเนื้อหาเน้นไปนางแสดงออกซึ่งศิลปะความงามและสะท้อนภาพสังคม เพลงเรือแหลมโพธิ์จึงไม่ได้มีเนื้อหาอยู่ในวงจำกัดเฉพาะแต่เรื่องการเกี้ยวพาราสี ตัดพ้อต่อว่ากันเท่านั้น เนื้อหาของเพลงเรือแหลมโพธิ์จึงอาจแบ่งออกเป็นประเภทต่าง ๆ ได้คือ ประเภทชมความงามเรือพระ ประเภทเล่าประวัติของการชักพระ ประเภทเชิงชู้ทำนองเกี้ยวพาราสี แทะโลม ตัดพ้อต่อว่า ประเภทสะท้อนภาพสังคม โดยเฉพาะสังคมชาวบ้านในแง่มุมต่าง ๆ ตั้งแต่เรื่องซุบซิบนินทา เศรษฐกิจไปจนถึงเรื่องตลกขบขันและรวมทั้งเรื่องความเชื่อด้วย เพลงเรือแหลมโพธิ์จึงน่าจะเป็นเพลงลูกทุ่งขนานแท้ทีเดียว