. ผู้เล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์
ผู้เล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์คณะหนึ่ง ๆ อาจเล่นได้ตั้งแต่ ๒ คนขึ้นไป โดยแบ่งเป็น ๒ ฝ่ายคือ แม่เพลงกับลูกคู่
แม่เพลง คือผู้บอกกลอนมีหน้าที่ร้องกลอนนำให้ลูกคู่ร้องรับตาม แต่ก่อนนี้เคยใช้คำว่า “หัวเพลง”
ปัจจุบันไม่ค่อยพบใช้ แม่เพลงส่วนใหญ่จะเป็นผู้ชาย ทั้งนี้เพราะผู้หญิงมีความละอายมากกว่าผู้ชายโดยธรรมชาติและโดยประเพณีนิยมที่ไม่ส่งเสริมให้ผู้หญิงแสดงออก
ในที่สาธารณะแบบนั้น หรืออีกประการหนึ่ง ผู้ชายได้มีโอกาสบวชเรียน ได้รู้ขนบประเพณี ภาษามากกว่าผู้หญิงก็ได้ แต่ไม่ว่าจะเป็นผู้หญิงผู้ชายก็ยังคงเรียกว่าแม่เพลงเหมือนกันทั้งนั้น
แม่เพลงจะต้องมีคุณสมบัติที่เป็นนักกลอน คือมีความจำดี รักสนุก ความคิดเฉียบคมปฏิภาณว่องไวต่อสิ่งกระทบ
มีความรู้ ประสบการณ์กว้างขวาง สนใจต่อสิ่งแวดล้อมและสังคมรอบด้าน โดยเฉพาะสังคมที่ตนเองเป็นส่วนหนึ่งอยู่ แม่เพลงจำนวนไม่น้อยจึงเป็นนักแต่งเพลงด้วย
ลูกคู่ คือผู้ร้องรับตามแม่เพลง คอยจังหวะ คอยกระทุ้งกระแทกเสียงให้เพลงได้จังหวะพอเหมาะ ทำให้เกิดอารมณ์ร่วมกันทั้งแม่เพลง ลูกคู่และผู้ฟังอื่น ๆ การที่ลูกคู่คอยทำให้เกิดอารมณ์ร่วมกันนี้ก็เป็นส่วนหนึ่งที่ทำให้แม่เพลงบอกกลอนได้ลื่นไหลดี
ลูกคู่ไม่จำเป็นต้องว่ากลอนได้ แต่ต้องรู้ว่าจะรับกลอนอย่างไร เช่นบางทีแม่เพลงว่ากลอนเกินคำ ลูกคู่ต้องรู้ว่าจะตัดคำที่เกินตรงไหนจึงจะทำให้รับได้จังหวะพอดีได้ความกระจ่างชัดอย่างรวดเร็วเป็นอัตโนมัติ บางทีลูกคู่ก็ต้องสามารถแก้เหตุการณ์เฉพาะหน้าให้แม่เพลงได้เมื่อแม่เพลงติดกลอน อาจจะโดยร้องรับเพลงตอนส่งซ้ำเพื่อไม่ให้กลอนขาดเสียจังหวะ ให้เวลาจนแม่เพลงขึ้นเพลงกลอนต่อไปได้ ทั้งหมดล้วนแต่ลูกคู่จะต้องสร้างสมประสบการณ์เอาเองทั้งสิ้น
เพลงเรือคณะหนึ่งอาจมีผู้เล่นจำนวนมากเท่าจำนวนฝีพายเรือยาวที่พายไปนั่นเอง เรือยาวบางลำอาจ
มีฝีพายถึง ๒๕ คน นั่นก็หมายความว่าเพลงเรือแหลมโพธิ์คณะนั้นอาจมีถึง ๒๕ คนได้ได้
วิธีเล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์
การเริ่มเล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์นั้น บางทีก็จะตั้ง “อีโหย้” ๓ ครั้งก่อนแล้ว เริ่มเล่น แต่ส่วนใหญ่แล้วจะไม่ตั้งอีโหย้เลย
เพลงเรือแหลมโพธิ์ไม่มีทำนอง การร้องก็คือการว่ากลอนสามสำเนียงพูดภาษาถิ่น การร้องนั้นร้องทีละกลอนตามลำดับ กลอนหนึ่ง ๆ จะทยอย ต้องรับ-ส่งกันถึง ๓ เที่ยวเป็นปกติ คือ
เที่ยวที่ ๑ เป็นเที่ยวร้อง-รับ เป็นเที่ยวที่แม่เพลงต้องบอกเพลงให้จบทั้งกลอน ก่อนบอกเพลงแม่เพลงต้องบอกให้ลูกคู่รู้ทั่วกันเสียก่อนว่าเพลงนี้จะรับอย่างไร เช่นเพลงนี้จะต้องรับด้วย “งามแล้ว สวยแล้ว” เมื่อแม่เพลงร้องจบกลอน ลูกคู่ก็จะรับกลอนพร้อมกันทันทีโดยตัดกลอนวรรคหน้า ๔ คำออก ร้องคำรับแทนกลอนวรรคหน้า ๔ คำที่ตัดไป แล้วตามด้วยกลอนวรรคหลัง เป็นการร้องรับของแม่เพลงและลูกคู่เที่ยวที่ ๑ ดังตัวอย่าง แม่เพลงจะเริ่มร้องด้วยกลอนที่ว่า “ขึ้นข้อต่อกล่าว เรื่อสาวสมัย” คำรับว่า “งามแล้ว สวยแล้ว” แม่เพลงและลูกคู่ก็จะร้องและรับกันดังนี้
แม่เพลง : ขึ้นข้อต่อกล่าว เรื่องสาวสมัย
ลูกคู่ : งามแล้ว สวยแล้ว เรื่องสาวสมัย
เที่ยวที่ ๒ เป็นเที่ยวรอง เที่ยวนี้แม่เพลงกับลูกคู่จะแบ่งเพลงในกลอนที่ว่า “ขึ้นข้อต่อกล่าวเรื่องสาวสมัย” ร้องกันคนละวรรค โดยแม่เพลงร้องวรรคหน้าก่อนแล้วลูกคู่จะร้องวรรคกลังตามติดทันที ดังนี้
แม่เพลง : ขึ้นข้อต่อกล่าว
ลูกคู่ : เรื่องสาวสมัย
เที่ยวที่ ๓ เป็นเที่ยวส่ง แม่เพลงจะต้องแบ่งเพลงวรรคหน้าที่ร้องในเที่ยวที่ ๒ เป็น ๒ จังหวะ (จังหวะละ ๒ คำ) แล้วแทนที่จังหวะแรก ( ๒ คำ ) ด้วยคำส่ง ซึ่งอาจจะเป็น “เพื่อนเหอ” “น้องเหอ” หรือ “พี่เหอ” แล้วตามด้วยกลอนจังหวะหลัง (๒ คำ) ลูกคู่ก็จะร้องกลอนวรรคหลังเช่นเดียวกับที่ร้องในเที่ยวที่ ๒ ตามติดทันที ดังนี้
แม่เพลง : เพื่อนเหอต่อกล่าว
ลูกคู่ : เรื่องสาวสมัย
เมื่อแม่เพลงกับลูกคู่ร้องรับ-ส่งกันครบ ๓ เที่ยว ก็ถือว่าร้องเพลงเรือแหลมโพธิ์จบไป ๑ กลอน แม่เพลงก็จะขึ้นกลอนต่อไป ดังจะยกตัวอย่างการเล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์ตอนหนึ่งในเพลง ”ชมเรือพระ” ซึ่งมีเนื้อร้องดังนี้
กลอนที่ ๑ มาถึงลำทรงเรือขององค์พระพุทธ
๒ ยอดเหมือนมงกฏผุดผ่องต้องตา
๓ ชั้นสบสมทรงเหมือนหงส์ร่อนรา
๔ ธงช้างธงม้าล้อมหน้าล้อมหลัง
๕ มีเบาะมีอานม่านแกวกแหวกบัง
๖ แลแลเหมือนวังของท้าวเจ้าเมือง
ฯลฯ
เพลงนี้มีคำรับว่า “งามแล้ว สวยแล้ว” ซึ่งแม่เพลงและลูกคู่จะร้องรับ-ส่งกันดังนี้
กลอนที่ ๑ แม่เพลง : มาถึงลำทรงเรือขององค์พระพุทธ
ลูกคู่ : งามแล้ว สวยแล้ว ขององค์พระพุทธ
แม่เพลง : มาถึงลำทรง
ลูกคู่ : ขององค์พระพุทธ
แม่เพลง : เพื่อนเหอ ลำทรง
ลูกคู่ : ขององค์พระพุทธ
กลอนที่ ๒ แม่เพลง : ยอดเหมือนมงกฏ ผุดผ่องต้องตา
ลูกคู่ : งามแล้ว สวยแล้ว ผุดผ่องต้องตา
แม่เพลง : ยอดเหมือนมงกฏ
ลูกคู่ : ผุดผ่องต้องตา
แม่เพลง : เพื่อนเหอ มงกฎ
ลูกคู่ : ผุดผ่องต้องตา
กลอนที่ ๓ แม่เพลง : ชั้นสบสมทรง เหมือนหงส์ร่อนรา
ลูกคู่ : งามแล้ว สวยแล้ว เหมือนหงส์ร่อนรา
แม่เพลง : ชั้นสบสมทรง
ลูกคู่ : เหมือนหงส์ร่อนรา
แม่เพลง : เพื่อนเหอ สมทรง
ลูกคู่ : เหมือนหงส์ร่อนรา
กลอนที่ ๔ แม่เพลง : ธงช้างธงม้า ล้อมหน้าล้อมหลัง
ลูกคู่ : งามแล้ว สวยแล้ว ล้อมหน้าล้อมหลัง
แม่เพลง : ธงช้างธงม้า
ลูกคู่ : ล้อมหน้าล้อมหลัง
แม่เพลง : เพื่อนเหอ ธงม้า
ลูกคู่ : ล้อมหน้าล้อมหลัง
กลอนที่ ๕ แม่เพลง : มีเบาะมีอาน ม่านแกวกแหวกบัง
ลูกคู่ : งามแล้ว สวยแล้ว ม่านแกวกแหวกบัง
แม่เพลง : มีเบาะมีอาน
ลูกคู่ : ม่านแกวกแหวกบัง
แม่เพลง : เพื่อนเหอ มีอาน
ลูกคู่ : ม่านแกวกแหวกบัง
กลอนที่ ๖ แม่เพลง : แลแลเหมือนวัง ขอท้าวเจ้าเมือง
ลูกคู่ : งามแล้ว สวยแล้ว ของท้าวเจ้าเมือง
แม่เพลง : แลแลเหมือนวัง
ลูกคู่ : ของท้าวเจ้าเมือง
แม่เพลง : เพื่อนเหอ เหมือนวัง
ลูกคู่ : ของท้าวเจ้าเมือง
ฯลฯ
ที่มา : ก้าวย่างลงคลองฟังเพลงเรือแหลมโพธิ์ หนึ่งในวัฒนธรรมพื้นบ้านสายน้ำอู่ตะเภา http://share.psu.ac.th/blog/aek-story/7928
อนึ่ง ในการร้องเที่ยวรองกับเที่ยวส่งนั้น บางทีในบรรดาลูกคู่ทั้งหมด อาจมีใครสักคนหนึ่งที่อาจมีอารมณ์ร่วมสูงทำตัวเป็นผู้นำลูกคู่ รับหน้าที่แทนแม่เพลง หรือเป็นต้นเสียงร่วมกับแม่เพลงใน ๒ เที่ยวหลังนี้ก็ได้ เช่น
เที่ยวรับ แม่เพลง : แลแลเหมือนวังขอท้าวเจ้าเมือง
ลูกคู่ : งามแล้ว สวยแล้ว ของท้าวเจ้าเมือง
ผู้นำลูกคู่ : แลแลเหมือนวัง
ลูกคู่ : ของท้าวเจ้าเมือง
ผู้นำลูกคู่ : เพื่อนเหอเหมือนวัง
ลูกคู่ : ของท้าวเจ้าเมือง
การเล่นเพลงเรือแหลมโพธิ์นั้นเมื่อเล่นจบเพลงก็จะวนมาเริ่มต้นใหม่ได้ เล่นจนกระทั่งเหน็ดเหนื่อยหยุดกันไปเอง บางเพลงที่แต่งไว้ตั้งใจให้จบแค่นั้นก็จะลงเพลงกลอนสุดท้ายด้วย “อีโหย้” เพื่อให้ลูกคู่รับ “ฮิ้ว” หรือ “เฮ้ว” พร้อมกัน แสดงว่าจบ ดังเพลง “ชมสาว” ของนายเชือน แก้วประกอบ ที่ว่า
แม่เพลง : พวกเราพร้อมพรู ตั้งอีโหย้ โอโหว่าโอ
ลูกคู่ : เฮ้ว
แม่เพลง : โอโหว่าโอ
ลูกคู่ : เฮ้ว
แม่เพลง : โอโหว่าโอ
ลูกคู่ : เฮ้ว
-----------------------------------------------