การเป็นเมืองชายขอบต่อแดนกับบ้านเมืองต่างศาสนาที่นับถือศาสนาอิสลาม
ทำให้ต้องมีการทะนุบำรุงคณะสงฆ์และฝ่ายศาสนาเพื่อเป็นหลักประกันความมั่นคง
การปรับเปลี่ยนรูปแบบการปกครองโดยคณะสงฆ์ที่เข้มแข็งยังพ้องกับ
ตำนานหลวงพ่อทวดในช่วงบั้นปลายชีวิตที่ท่านหายจากวัดพะโคะ
แต่ไปปรากฏเรื่องราวและอภินิหารต่าง ๆ อยู่ที่วัดช้างไห้ในอำเภอโคกโพธิ์
เขตเมืองปัตตานี ซึ่งเป็นชุมชนพุทธในหัวเมืองมลายูมุสลิม อันอาจจะเป็นการ
ออกเผยแพร่ศาสนาและจาริกธุดงค์ของสมเด็จพะโคะจนกลายเป็นตำนาน
ที่รู้กันภายหลัง
อาจารย์ ศรีศักร วัลลิโภดม สันนิษฐานว่าการเป็นเมืองที่ประชิดกับเขตแดนของ
ชาวมลายูมุสลิม ทำให้ท่านออกธุดงค์เพื่อเผยแพร่ศาสนาพุทธไปในบ้านเมือง
ที่ชนชาวมลายูเป็นกลุ่มใหญ่ และการกระทำเช่นนี้อาจถือว่าเป็นการนำศาสนา
เข้ามาเกี่ยวข้องกับการเมือง การออกเผยแพร่ศาสนาในยุคนั้นก็คืออุดมการณ์
เพื่อปรับเปลี่ยนผู้คนต่างศาสนาให้เป็นพุทธศาสนิก หลังจากที่ต้องต่อสู้กับ
การถูกโจรสลัดชาวปลายแหลมมลายูปล้นสะดมและเผาบ้านเผาเมือง
หลายต่อหลายครั้ง
ภาพแผนที่กัลปนาวัดในคาบสมุทรสทิงพระ ที่มา : วลัยลักษณ์ ทรงศิริ.2556,37
จากเรื่องเล่าของท่านที่หายตัวไปโดยไม่มีผู้ใดทราบและไร้ร่องรอย ทำให้ผู้คน
ในคาบสุมทรสทิงพระเชื่อว่า สมเด็จเจ้าพะโคะหรือหลวงพ่อทวดเป็นพระโพธิสัตว์
องค์หนึ่งลงมาโปรดบนโลกมนุษย์ชั่วคราว แล้วท่านก็นำดอกไม้ทิพย์พร้อม
สามเณรขึ้นสวรรค์ไปพร้อมกัน ก่อนที่จะจากวัดพะโคะไปท่านได้ทิ้งสิ่งสำคัญไว้ที่
วัดพะโคะ ๒ อย่างคือ ลูกแก้ววิเศษที่พญางูใหญ่ได้คายไว้ตั้งแต่ยังเป็นทารก
และรอยเท้าที่ท่านเหยียบประทับไว้บนแท่นหินบนหน้าผาที่วัดพะโคะ กลายเป็นคำร่ำลือ
และเป็นสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ที่คนในปัจจุบันยังนิยมไปกราบไหว้บูชา
สำหรับตำนานทางบ้านเมืองต่าง ๆ ในเส้นทางที่หลวงพ่อทวดเดินธุดงค์ผ่านไปก็พบ
สัญลักษณ์หรือเรื่องเล่าสืบต่อกันมาจนถึงปัจจุบัน เช่น เมื่อครั้งเดินทางจาก
สทิงพระไปยังกรุงศรีอยุธยาด้วยเรือสำเภา ระหว่างทางเกิดคลื่นลมแรงเรือไปต่อ
ไม่ได้ ต้องลอยลำอยู่กลางทะเลจนน้ำจืดหมด หลวงพ่อทวดได้แสดงอภินิหาร
เอาเท้าเหยียบน้ำทะเล กลายเป็นน้ำจืดดื่มกินได้ ให้ลูกเรือขนน้ำไปใช้
ในระหว่างการเดินทาง ชาวบ้านให้ความเชื่อถือเมื่อพบว่ามี บ่อน้ำจืด
อยู่กลางทะเลที่เกาะนุ้ย บริเวณอำเภอขนอม จังหวัดนครศรีธรรมราช
จึงได้สร้างรูปบูชาหลาวงพ่อทวดประดิษฐานไว้ที่เกาะนุ้ย เป็นต้น